45

www.kuriergalicyjski.com * Kurier Galicyjski * 28 kwietnia­14 maja 2020 nr 7­8 (347­348)

Kresowa Atlantyda" Stanislawa Niciei ­

Stanislawów i Buczacz

W XIV tomie ,,Kresowej Atlantydy" profesor Stanislaw Nicieja skupil swoją uwagę na historii i mitologii Stanisla-

wowa, również kilku jeszcze mniejszych miasteczek Zachodniego Podola, a są to Buczacz, Zablotów, Święta

Trójca, Ilińce i Chlebiczyn. A więc powrócil do terenów, które opisywal już w pierwszych tomach.

ewangelicki. Dzialo się to wszystko

upór, takt i zdolności perswazyjne

imaru". Ponad 50 stron swojej opo-

Jaffie, w Palestynie, przyjmując na-

JURIJ SMIRNOW

nie w ,,dzikim średniowieczu", ale w

Mireckiego uczynily rzecz niemoż-

wieści stanislawowskiej prof. Nicieja

zwisko Agnon. Tam rozkwitl jego talent

Autor tak objaśnia swoje inten-

1980 roku. Stanislaw Nicieja dotarl

liwą. W maju 1980 roku uzyskano

poświęcil wybitnym stanislawowia-

literacki. Kilka lat mieszkal w Niem-

cje: ,,W tym tomie zlamalem zasadę,

do archiwów, do rodzin osób pocho-

decyzję wladz radzieckich i prochy

nom, opisując losy znanych i mniej

czech, aby znów wrócić do Jerozoli-

że nie wracam do miast, które opi-

wanych na Cmentarzu Sapieżyń-

Gillera przewieziono do Warszawy

znanych mieszkańców Grodu Re-

my. Przeżycia doznane w Buczaczu

salem już w poprzednich tomach.

skim. Dotarl do rodziny Mariana An-

i pochowano przy glównej alei na

wery, do których dotarl osobiście lub

ciągle byly obecne w jego twórczości.

Rozpoczynając przed ośmiu laty

toniaka, rzeźbiarza, wlaściciela firmy

Powązkach, w pobliżu grobów Sta-

zebral o nich material archiwalny.

Jego najważniejszym utworem o te-

pracę nad serią tych książek, wy-

kamieniarskiej w Stanislawowie, któ-

nislawa Moniuszki i Józefa Elsnera.

Następny rozdzial książki au-

matyce galicyjskiej jest ,,Nocny gość".

bralem na początek pięć dużych kre-

ra wykonala dla cmentarza setki na-

Wprawdzie pomnik dluta lwowianina

tor poświęcil powiatowemu miastu

Napisal go w 1932 roku po wizycie w

sowych miast: Lwów, Stanislawów,

grobków i grobowców. Dzięki zacho-

Tomasza Dykasa zostal zniszczony.

Buczacz ­ podolskiej perle rokoka.

Buczaczu. Również z Buczaczem i

Tarnopol, Brzeżany i Boryslaw. Nie

wanym w rodzinie zdjęciom udalo się

Na Powązkach zbudowano nowy.

Pisze on nie tylko o zabytkach klasy

Galicją są związane tematycznie inne

przewidzialem tak żywej reakcji czy-

ustalić nie tylko ksztalty pomników,

Oto jedna z setek historii niezwy-

europejskiej, ale też o ludziach, któ-

jego utwory, takie jak ,,Zaledwie wczo-

telników. Natychmiast po ukazaniu

ale też setki zapomnianych nazwisk

klych, do których dotarl profesor Sta-

rzy zbudowali to miasto, mieszkali

raj", ,,Zaślubiny panny mlodej", ,,Od

się pierwszego tomu spadla na mnie

pochowanych tam ludzi. Marian An-

nislaw Nicieja.

w nim i pracowali. Dla tych, którzy

Buczacza do Jerozolimy". Nagrodę

lawina listów, e-maili i rozdzwonily

toniak byl też autorem niezachowa-

Piękne karty książki poświęco-

nigdy w Buczaczu nie byli, opowieść

Nobla otrzymal w 1966 roku.

się telefony z informacjami, że war-

nego stanislawowskiego pomnika

ne szkolnictwu stanislawowskie-

o kresowym miasteczku ­ to praw-

Z Buczacza pochodzil też Szy-

to by, a nawet należaloby jeszcze

Legionisty, który zostal zniszczony w

mu, między innymi Gimnazjum im.

dziwa rewelacja. Otóż największą

mon Wiesenthal (1908­2005), ab-

poszerzyć warstwę biograficzną w

1942 roku.

Cesarza Franciszka Józefa, naj-

i najwybitniejszą indywidualnością

solwent Politechniki Praskiej, po

opisaniu miast, gdyż w zachowanych

związaną z Buczaczem byl Mikolaj

wojnie slynny tropiciel hitlerowskich

zbiorach rodzinnych są informacje

Bazyli Potocki (1706­1782), slynny

zbrodniarzy wojennych, nazwany

i zupelnie unikatowe fotografie uka-

starosta kaniowski, ,,jeden z naj-

,,lowcą nazistów".

zujące o wiele szerzej historię tam-

bogatszych ówczesnych polskich

I jak zawsze, w monografiach

tych spoleczności". W tym zdaniu

magnatów, prawdziwe królewiątko".

profesora Stanislawa Niciei dużo

zawarta zostala też autorska metoda

Mikolaj Potocki zaslynąl nie tylko

miejsca poświęcono ,,ludziom Bu-

profesora Niciei ­ on pisze nie tyle o

jako najglośniejszy skandalista Rze-

czacza", ich potomnym i ,,strażnikom

zabytkach (choć nie pomija żadnego

czypospolitej, ale też jako hojny fun-

pamięci" dawnego przedwojennego

wartego uwagi), ile o ludziach, o spo-

dator licznych kościolów, klasztorów,

Buczacza. A wśród nich przypomnij-

lecznościach, o losach wysiedlonych

cerkwi, oraz zespolu slynnej Lawry

my nazwisko tylko jednego księdza

i ich dzieci. Jest symboliczne, że XIV

Poczajowskiej. W Buczaczu z jego

katolickiego pralata Ludwika Rutyny

tom autor poświęcil Tomaszowi Kubie

fundacji zachowal się gmach ratusza

(1917­2010). Przez wiele lat każdy

Kozlowskiemu, ,,wybitnemu znaw-

­ perla polskiego rokoka, kościól pa-

polski turysta, który przejeżdżal przez

cy i znakomitemu popularyzatorowi

rafialny, cerkiew i klasztor ojców ba-

Buczacz, każdy lwowski przewodnik,

dziejów Kresów Wschodnich dawnej

zylianów, cerkiew św. Pokrowy, figura

który pilotowal grupy turystyczne,

Rzeczypospolitej, wlaścicielowi impo-

św. Jana Nepomucena. Ten magnat

mógl go poznać i podziwiać jego pra-

nującej kolekcji unikatowych ekspo-

otoczyl się prawdziwym wojskiem,

cę duszpasterską i pracę przy odbu-

natów i pamiątek z Kresów".

które liczylo okolo trzech tysięcy żol-

dowie zdewastowanego kościola bu-

Miastu Stanislawów autor poświę-

nierzy, ale też wojskiem architektów,

czackiego. Absolwent gimnazjum w

cil 120 stron swojej książki i prawie na

budowniczych, rzeźbiarzy i malarzy.

Buczaczu i seminarium duchownego

każdej stronie umieścil unikatowe

Wśród nich byly wybitne postacie, na

we Lwowie, rozpocząl swoją pracę

zdjęcie, wiele z których zostalo opu-

skalę europejską, które zamieszka-

w Buczaczu, zaś w 1945 roku wyje-

blikowanych po raz pierwszy. W I to-

ly w Buczaczu i zalożyly tu swoje

chal razem z parafianami i osiadl na

mie ,,stanislawowskich" stron bylo ich

warsztaty.  Architekta  Bernarda

Opolszczyźnie w Kędzierzynie Koźlu,

tylko 45. Skupimy uwagę na ludziach,

Meretyna i rzeźbiarza Jana Pinsla

gdzie byl proboszczem przez 33 lata.

o których pisze profesor Nicieja. Jak

zapraszano nawet do Lwowa i Sta-

W 1990 roku już jako ksiądz emeryt

i powinno być, najpierw o zalożycie-

nislawowa.

postanowil wrócić do Buczacza. Od-

lach miasta ­ rodzinie Potockich, da-

Od czasów M. Potockiego dzia-

rodzil tam parafię rzymskokatolicką,

lej o jego burmistrzach z czasów au-

lalo Collegium Buczackie przy klasz-

odbudowal zabytkowy kościól, nie-

tonomii galicyjskiej Ignacym Kamiń-

torze bazylianów, przeksztalcone w

mal zupelnie zrujnowany, zamienio-

skim i Arturze Nimhinie. Dalej o Janie

1804 roku przez wladze austriackie

ny przez wladze radzieckie w sklado-

Tomaszu Kudelskim (1861­1937),

w gimnazjum. W 1899 roku zbu-

wisko koksu i kotlownię. Liczyl wtedy

architekcie, który polożyl szczegól-

dowano dla niego monumentalny

72 lata. Odbudowal nie tylko kościól,

ne zaslugi dla piękna Stanislawowa,

gmach, który zdobi Buczacz po

ale życie duchowne miejscowych

absolwencie Politechniki Lwowskiej.

Zupelnie unikatową jest historia

bardziej znanej i cenionej uczelni

dzień dzisiejszy. Wśród absolwen-

katolików. Zmarl w 2010 otoczony

Wedlug wlasnej metody opracowania

ratowania prochów Agatona Gillera,

miasta, zwanej ,,Atenami Pokucia".

tów gimnazjum byl poeta Kornel

legendą, w wieku 93 lat.

materialów autor opisuje postać wnu-

najbardziej znanej postaci wśród po-

Wśród jego wychowanków ­ Ignacy

Ujejski (1823­1897), pochodzący z

Monografie profesora Stanisla-

ka architekta Stefana Kudelskiego

chowanych na Cmentarzu Sapieżyń-

Daszyński, Franciszek Karpiński,

pobliskich Brzeżan, i malarz Juliusz

wa Niciei napisane są wspanialą

(1929-2013), genialnego wynalazcy,

skim, czlonka Rządu Narodowego

czy też Jan Rogala, niezmiernie

Kossak (1824­1899).

literacką polszczyzną, z wielką mi-

m.in. magnetofonu, zdobywcy dwóch

w czasie powstania styczniowego.

zaslużony dla Kościola katolickiego

Buczacz wpisal się wyraziście w

lością i nostalgią do opisywanych

Oskarów. Niestety, po drugiej wojnie

Otóż, gdy wieść o ostatecznej likwi-

i polskości we Lwowie, ,,polski dzia-

biografię wybitnego historyka sztuki

przez niego miejsc i losów ludzi.

światowej obywatela Szwajcarii i jed-

dacji cmentarza dotarla do Stanów

lacz oświatowy w czasach brutalnej

prof. Mieczyslawa Gębarowicza. Od

Powiedzial kiedyś o sobie, że sam

nego ,,z najbogatszych Polaków na

Zjednoczonych, ówczesny prezes

depolonizacji miasta ,,za czasów

1904 rodzina Gębarowiczów osiadla

jest wymagającym redaktorem swo-

świecie", wlaściciela wlasnej fabryki

Kongresu Polonii Amerykańskiej

radzieckich". Dla dziewczynek sta-

w Buczaczu, gdzie Mieczyslaw i jego

ich książek. Każdą stronę wiele razy

w Szwajcarii, zaliczonego do pocztu

Alojzy Mazewski (1910­1988) posta-

nislawowskich taką uczelnią bylo

bracia Tadeusz i Stanislaw ukończy-

przerabia, poprawia, uzupelnia.

,,100 geniuszy szwajcarskich".

nowil uratować prochy A. Gillera. Ma-

Gimnazjum Urszulanek przy ulicy

li gimnazjum. Imię profesora Gęba-

Czekamy na następne tomy

Wielu autorów wspominalo i

zewski upoważnil mecenasa Leona

Kamińskiego 14.

rowicza bylo i jest do dziś szeroko

,,Kresowej Atlantydy". Mają to być

wspominają barbarzyńską dewasta-

Mireckiego z Warszawy, aby podjąl

Na stronach tomu XIV ,,Kre-

znane i cenione we Lwowie.

opowieści o Wilnie i Polakach na

cję, a później zniszczenie zabytko-

w jego imieniu dzialania w ambasa-

sowej Atlantydy" znajdujemy opo-

Inaczej jest z innymi pochodzą-

Litwie. Ale profesor nie zapomina o

Galicji i Podolu, o Lwowie i Huculsz-

wego Cmentarza Sapieżyńskiego.

dzie radzieckiej w Warszawie w celu

wieści o biskupie greckokatolickim

cymi z Buczacza ludźmi, a wśród

czyźnie.

Teraz w jego miejscu stoją hotel

uzyskania zgody na ekshumację pro-

Grzegorzu Chomyszynie, o okupacji

nich prof. Nicieja zwraca uwagę na

­ Na tamte tereny, do tych miast

,,Nadija" i Teatr Dramatyczny, resz-

chów. Sprawa byla wyjątkowo skom-

sowieckiej i niemieckiej, o tragedii

buczackiego noblistę, wybitnego pi-

jeszcze wrócę. Stale zbieram nowe

tę terenu zajmuje park. Zniszczono

plikowana, bo dla Rosjan absolutnie

Czarnego Lasu, zagladzie stanisla-

sarza żydowskiego Szmuela Josefa

materialy i sercem jestem bardzo z

tysiące grobów, dużą kwaterę po-

precedensowa. Warto przypomnieć,

wowskiego getta i wkladzie stanisla-

Agnona (1888­1970). Pochodzil z

Kresami  Poludniowo-Wschodnimi

wstańców listopadowych i stycznio-

że we Lwowie podczas zniszczenia

wowskich Żydów w kulturę, dzięki

zamożnej rodziny chasydzkiej o na-

związany ­ powiedzial niedawno w

wych oraz legionistów, kaplicę cmen-

Cmentarza Orląt mowy nawet nie

czemu przedwojenny Stanislawów

zwisku Czaczkes. Mając 19 lat Szmul

rozmowie telefonicznej.

tarną, pobliski niemiecki kościólek

bylo o podobnych dzialaniach. Lecz

zyskal nazwę ,,Żydowskiego We-

Czaczkes opuścil Buczacz i osiadl w