23

nr 9 (373) | 18­31.05.2021

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Dzwony czy armaty

(cz.2)

Na wystawie

(...) Przez wywiezienie przez Rosjan dzwo-

w Muzeum Historycznym

nów, klasztor widzi się zatem nie tylko do-

przedstawione są pięć

tkliwie materialnie pokrzywdzonym, ale

nadto moralnie, bo pozbawionym jeszcze

zabytkowych dzwonów.

jednej drogocennej pamiątki, których już

Największy ma wagę 300

tak wiele podczas wojny stracil". Rosjanie

kg i znajduje się nie na

wywieźli dzwony do magazynów artyle-

sali wystawowej, lecz na

ryjskich w Kijowie. Wlaśnie tam odnalazl

dziedzińcu Kamienicy

ten dzwon hrabia Ludgard Grocholski i za-

Królewskiej. Oglądal

wiadomil przeora klasztoru.

Dzwony nie zostaly przelane na cele wo-

go każdy, kto zwiedzal

jenne z powodu ,,zastoju wszystkich niemal

krużganki tej kamienicy,

fabryk w Rosji". Tymczasem Kijów w 1918

znane też pod nazwą

cerkwi św. Jerzego w Suczawie. Waga

roku zajęly wojska niemieckie i austriackie.

,,dziedziniec wloski".

jego to 237 kg. Napis fundatora mol-

Przeor zwrócil się do C.K. Centralnej Komisji

Mniej znana jest jego

dawskiego znajduje się ,,wkolo szyi nad

w Wiedniu ,,o laskawe poczynienie w tym

historia.

ornamentem fryzowym i zakończony

względzie stosownych i skutecznych kro-

ligaturowym monogramem ludwisarza

o dzwonach, z uwzględnieniem ich wieku

ków" i dzwon wrócil do Podkamienia.

w Witkowicach i Ostrawie Morawskiej

TEKST I ZDJĘCIA

Kaspra Franke, który w inskrypcji roz-

i wagi. C.K. Centralny Urząd Konserwatorski

na Czechach. 25 września 1916 roku ,,Ku-

Z biegiem dzialań wojennych i ciężką

JURIJ SMIRNOW

mieszczonej na pierścieniu odsercowym

orzekl, że spod rekwizycji będą wylączone

rier Lwowski" pisal, że ,,dzięki interwencji

sytuacją ekonomiczną Austro-Węgier,

podpisal się najwyraźniej: ,,Divino avxilio

dzwony zabytkowe, historyczne, wykona-

Centralnej Komisji dla ochrony zabytków

w 1917 roku przeprowadzono drugą i trze-

Dzwon zostal odlany w 1588 roku,

fvdit me Caspar Frank Leopoli Anno Domi-

ne przed wiekiem XVIII, o ile mają charak-

cią rekwizycję dzwonów. Wladze wojsko-

zarekwirowane we Lwowie i w Galicji

o czym świadczy inskrypcja na jego plasz-

ni 1633"". Otóż odlany we Lwowie dzwon

ter artystyczny, plaskorzeźby, ornamenty

we dzialaly tym razem brutalnie i prawie

Wschodniej dzwony przez pomylkę z po-

czu: ,,Ten dzwon dal ulacz Pan Stanislaw

powędrowal do Suczawy, ale 50 lat póź-

i napisy. Do tego czasu w Galicji Wschod-

wodu odczytania napisów i dat dzwony

nie braly pod uwagę opinii konserwato-

Żólkiewski wojewoda ruski Panu Bogu

niej podczas moldawskiej wyprawy kró-

niej nikt dokladnie nie badal dzwonów i nie

starszego pochodzenia zostaną po prze-

rów i duchowieństwa. Z dachów świątyń

ku czci ku chwale 1588". Wojewoda ruski

la Jana III Sobieskiego padl lupem wojsk

orientowal się co do ich ilości i wartości ar-

prowadzeniu dokladnej rewizji w glównej

lwowskich zdejmowano blachę miedzianą,

Stanislaw Żólkiewski byl ojcem wielkiego

królewskich i pulkownik Michal Florian

tystycznej. Po ukończeniu czynności przy-

skladnicy w Morawskiej Ostrawie zwróco-

wojsko zbieralo się demontować na prze-

hetmana koronnego Stanislawa Żólkiew-

Rzewuski zabral go do rodzinnego Rozdo-

gotowawczych wladze wojskowe przystą-

lanie pomniki zdobiące place lwowskie.

ne kościolom i cerkwiom".

skiego. Po śmierci spocząl w krypcie ka-

lu w Ziemi Lwowskiej, gdzie ofiarowal do

pily w sierpniu 1916 roku do zdejmowania

17 lipca 1917 roku ,,Glos Narodu" donosil,

U Rosjan dzwony można bylo wykupić

tedry lwowskiej, zaś syn wystawil ku jego

cerkwi Uśpienia NMP. Na dzwonnicy cer-

dzwonów.

chyba że za lapówkę. W prasie lwowskiej

że podczas trzeciej rekwizycji zabrano

pamięci wotywny oltarz. Odlana z brązu

kwi znajdowal się dzwon aż do rekwizycji

Na terenach Galicji Wschodniej zaję-

większość dzwonów z XVII-XVIII wieków,

zostala opisana historia, dotycząca losów

tablica z postacią wojewody w pelnym

austriackich, kiedy zważając na walory

tych przez wojska rosyjskie rekwizycje

historycznego dzwonu z klasztoru ojców

zaś do użytku we wszystkich lwowskich

wzroście w zbroi, dzielo Jerzego Fran-

artystyczne wykupilo go od zniszczenia

odbywaly się bez żadnego planu i formal-

kościolach i cerkwiach pozostalo okolo

dominikanów w Podkamieniu kolo Bro-

kego, jednego z przedstawicieli dynastii

Muzeum Historyczne. Dzwon znajdowal

ności. Dzwony zabierano bez oplaty i nie

dów. Przeor konwentu o. Dominik Kyzano-

30 dzwonów. Miedzianą blachę zdjęto

ludwisarzy lwowskich. Dzwon ten otrzy-

się na wystawie w muzeum do 1920 roku,

biorąc pod uwagę historycznej i artystycz-

z dachów kościolów ojców bernardynów,

wicz opowiadal, że ,,dnia 24 czerwca 1915

mal imię ,,Stanislaw", nazywano go rów-

a następnie byl przekazany z powrotem do

nej ich wartości. Z prowincji do kurii bisku-

św. Elżbiety, bazyliki katedralnej rzymsko-

roku zostaly zabrane przez wladze rosyj-

nież ,,Aniol Pański". Nie jest znane imię

Rozdolu, gdzie szczęśliwie znajduje się po

pich naplywaly informacje o takiej, na

skie 4 dzwony. Jeden największych mial

katolickiej i katedry ormiańskiej. Również

mistrza, który odlal dzwon, ale mógl nim

dzień dzisiejszy. Nie tak dawno Petro Slo-

przyklad, treści: ,,podczas odwrotu Rosjan

zdjęto blachę miedzianą z dachu gmachu

niezwykle pamiątkowe znaczenie, gdyż

być tenże Jerzy Franke. Karol Badecki byl

bodian odwiedzil ten dzwon i zrobil zdję-

z Galicji zabrano nam dzwony w niedzielę

byl to dzwon tzw. ,,koronacyjny", czyli

Teatru Miejskiego (Opery lwowskiej).

iście zauroczony tym dzwonem i poświę-

cia, które można zobaczyć na wystawie.

podczas nieszporów bez żadnego poprze-

Nawet z aptek zabierano naczynia

ulany z okazji koronacji cudownego obra-

cil mu taki opis: ,,przepiękny w profilu,

Jeszcze Karol Badecki zwrócil uwagę na

dzenia! Razem 5 dzwonów z 2 kościolów"

zu Najświętszej Maryi Panny okolo roku

i moździerze z metali kolorowych. Wladze

w ksztaltną koronę wyposażony i czysty

unikatowe artystyczne walory dzwonu,

(powiat Zbaraż, parafia Milno). Inny archi-

wojskowe wydaly rozporządzenie o re-

1727, a mianowicie ze zlotych i srebrnych

w odlewie (...) Ten najstarszy zachowany

mianowicie ,,ma on na czapce sześciora-

walny dokument donosi z parafii Podwy-

kwizycji nawet cynowych piszczalek orga-

wotów pobożnego ludu, skladanych tutaj

we Lwowie dzwon laciński, prawdopo-

mienną koronę z maszkaronami", zaś na

sockie: ,,Moskale zabrali w 1915 roku trzy

licznie z wdzięczności za otrzymane laski.

nowych. Z katedry ormiańskiej, jak świad-

dobnie wyrób miejscowego ludwisarza-a-

plaszczu plaskorzeźbę św. Jerzego wal-

dzwony z kościola. Wladze wojskowe

czą dokumenty archiwalne, arcybiskup

Wotów przetopionych na ulanie dzwonu

nonima, który arcydzielo swego kunsztu

czącego ze skrzydlatym smokiem, ,,który

austriackie zarekwirowaly w roku 1916

Józef Teodorowicz osobiście wypędzil

musialo być bardzo wiele, gdyż klasztor

przyozdobil niespotykaną w tym czasie

to relief jest silnym naśladownictwem ka-

trzy dzwony z kaplicy (nawet maly z 1749

Austriaków, ,,którzy zaslaniając się rozka-

przeżywal wówczas najpiękniejsze chwi-

jeszcze w epigrafice dzwonową inskrypcją

miennej plaskorzeźby, zdobiącej pólnocną

roku). Nie ma w tutejszej parafii ani jedne-

le swego rozwoju, największe do siebie

zem wojskowości zamierzaly przystąpić

polską". Trzeba wyjaśnić, że wówczas na-

ścianę Kaplicy Boimów".

go dzwona".

do rozbiórki i ewentualnej rekwizycji pisz-

ściągal rzesze pielgrzymów ze wszyst-

pisy robiono lacińskie.

Na wystawie możemy zobaczyć jesz-

Nie wszystkie dzwony jednak wladze

czalek wewnętrznych organowych".

kich stron. Materialna wartość dzwo-

Dzwon ,,Stanislaw" zostal ofiarowa-

cze jeden dzwon odlany w XVII wieku we

wojskowe zdążyly zniszczyć. Austriacy

nu również byla tym samym niezwykle

Parafianie byli bardzo przywiązani do

ny klasztorowi ojców bernardynów we

Lwowie przez również przedstawiciela dy-

wysylali dzwony do fabryk wojskowych

swoich dzwonów i ratowali je jak tylko

wielka. Ton jego byl wprost imponujący

Lwowie i byl zawieszony na dzwonnicy

nastii Franke Andreasa. Pochodzi dzwon

mogli. Powszechne byly sytuacje, kiedy

kościelnej do 1917 roku, kiedy padl ofiarą

z 1643 roku i byl zamówiony do kościola

dzwony w ukryciu przed wladzami zako-

wojennych rekwizycji austriackich. Nie

w Dubnie na Wolyniu przez miejscowego

pywano w ziemi. Dochodzilo do niesamo-

zważając na zabytkowy charakter dzwo-

proboszcza ks. Stanislawa Slawka. W swo-

witych kolizji. 23 lipca 1918 roku gazeta

nu i wysoką klasę odlewu, wojskowe wla-

jej historii dzwon wędrowal po Wolyniu

,,Depesza Lwowska" pisala, że ,,ogloszono

dze austriackie ściągnęly go z dzwonnicy

niejeden raz zmieniając miejsca i świąty-

o uwięzieniu księży, czlonków zarządów

i przeznaczyly na zniszczenie. Na szczę-

nie. Już w latach powojennych znany hi-

kościelnych i obywateli z miejscowości

ście wszystkie dzwony przed wysylką na

storyk sztuki Pawlo Żoltowski znalazl go

Krychówki, Skibniowa i Rozbity Kamień

przetopienie badala Komisja Galicyjskiego

w Kowlu i przywiózl do zbiorów Muzeum

powiatu sokalskiego za ukrywanie dzwo-

C.K. Urzędu Konserwatorskiego. W rezul-

Etnograficznego we Lwowie. Stąd wlaśnie

nów. Aresztowani pozostaną w areszcie

tacie niektóre zabytkowe dzwony udalo

i zostal wypożyczony na wystawę.

dopóki dzwony się nie znajdą".

się uratować. Dzwon ,,Stanislaw" wykupi-

Kustosz Petro Slobodian również do-

Kurator wystawy Petro Slobodian

lo z rekwizycji i inicjatywy K. Badeckiego

kladnie opowiada o rekwizycjach wojen-

zwrócil również uwagę, że na wystawie

Muzeum Historyczne. Od tego czasu znaj-

nych z czasów I wojny światowej. Otóż

znajduje się zestaw czyli ,,serwis" pólmi-

duje się w jego zbiorach.

wedlug obliczeń badaczy lwowskich tylko

sków cynowych w liczbie 91 sztuk, pocho-

Jeszcze jeden wykupiony dzwon po-

wladze wojskowe austriackie zarekwiro-

dzący z klasztoru sióstr sakramentek we

chodzil z XVI wieku i też zostal wlączo-

waly w Galicji Wschodniej 2233 dzwony,

Lwowie, który też zostal zarekwirowany

ny do kolekcji muzealnej. Można bylo zo-

o ogólnej wadze 186 ton. Do tego trzeba

przez wojskowość, ale wykupiony przez

baczyć go na opisanej wyżej wystawie.

dodać nieobliczone bliżej chaotyczne re-

Karola Badeckiego dla zbiorów Muzeum

Waga jego 37,5 kg, ozdobiony alfabetową

kwizycje w latach 1914-1915 przeprowa-

Historycznego. Wśród pólmisków niektóre

dekoracją cyryliczną, czyli na otoku szyi

dzone przez okupacyjne wladze rosyjskie.

są wykonane we Lwowie, inne w Gdańsku,

ma litery alfabetu cyrylicznego. Jak obja-

,,Kurier Lwowski" 15 marca 1917 roku w ar-

ale są nawet zrobione w Londynie. O ich po-

śnil kurator wystawy Petro Slobodian, są

tykule ,,Dzwony polskie w Rosji" donosil,

chodzeniu świadczą wybite znaki rzemieśl-

to pierwsze litery slów modlitwy. On rów-

że z różnych miejscowości na terenie Pol-

ników i cechów. Lwowscy ludwisarze byli

nież opowiedzial historię kolejnego dzwo-

ski wywieziono do Rosji 6511 dzwonów.

zrzeszeni w cechu zlotników, malarzy i kon-

nu z warsztatu Kaspra Frankego.

Sprawa rekwizycji dzwonów kościel-

wisarzy. Nazywano ich w dokumentach

magistrackich w języku lacińskim również

Dzwon ,,Św. Jerzy" powstal w 1633

nych przez wladze austriackie nabrala aktu-

bombardifices lub pixidarii. Na wystawie

roku i byl zamówiony przez hospodara

alności jesienią 1915 roku. Ministerstwo Wy-

można zobaczyć moździerze z aptek lwow-

moldawskiego i wielkiego sędziego Mol-

znań i Oświaty zarządzilo przeprowadzenie

skich, wykonane przez tychże rzemieślni-

dawii Wasyla Lupula, teścia Tymosza

dokladnego ich spisu we Lwowie, a także na

ków, którzy odlewali dzwony i armaty.

Chmielnickiego, syna hetmana Bogdana.

prowincji. Każda parafia miala przedstawić

(cdn.)

Hospodar Lupul fundowal ten dzwon do

specjalny formularz obejmujący informację