22

nr 8 (396) | 29.04. ­ 16.05.2022

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Zabójstwo Andrzeja Potockiego  (cz. I)

Polityczne zabójstwa

ukraińskiego posla Teodora Bogaczew-

w imperium Habsburgów

skiego. Namiestnik nakazal wyslać po-

byly rzadkością. Za 68 lat

nownie odpowiedź po ukraińsku i więcej

swego panowania Franciszek

do tego nie dopuszczać.

Józef I przeżyl tylko jeden

Wprawdzie,  przypadków,  gdy

zamach na swoje życie.

w sprzeczkach językowych Potocki popie-

W czasie spaceru po starych

ral stronę polską, jest więcej. Szczególnie

fortyfikacjach miejskich

stalo się to zauważalne w 1905 roku, gdy

Wiednia 18 lutego 1853

wśród Ukraińców w Galicji rozpocząl się

roku napadl na niego uczeń

ruch prowadzenia spraw urzędowych po

krawiecki Janosz Libenoi,

wsiach po ukraińsku. Polska większość

Węgier z pochodzenia,

w Sejmie zadbala o to, aby utrudnić wiej-

uczestnik Wiosny Ludów

skim gminom takie dzialania i stworzyla

w swoim kraju. Napastnik

bardzo zlożony system takiego przejścia.

nagle podbiegl do cesarza

Zdarzalo się, że w tych gminach, które już

z tylu i próbowal zadać mu

przeszly na język ukraiński, takie decyzje

MARKO KAGANIEC

cios nożem w szyję. Cesarza

kasowano różnymi kruczkami prawnymi.

uratowala szybka reakcja

partii, ale w wyborach popieral ukraiń-

Formalnie zachowując neutralność, Potoc-

i sztywny stojący kolnierz

skich radykalów. Pikanterii sytuacji dodal

ki przede wszystkim sprzyjal interesom

SIEDZIBĄ NAMIESTNIKÓW GALICJI BYL PALAC NAMIESTNIKOWSKI

munduru dragonów, po

fakt, że od 1893 roku potężny majątek Ko-

Polaków. Przymykal też oczy na narusze-

WE LWOWIE, WYBUDOWANY W 1821 R. DLA GUBERNATORA

którym ześlizgnąl się nóż

ropiec byl wlasnością rodziny Badenich.

nie ustawy o możliwości korzystania z ję-

FRANZA VON HAUERA. TERAZ - URZĄD WOJEWÓDZKI WE

zamachowca. Cesarz zostal

Stąd mlodszemu Badeniemu zależalo nie

zyka ukraińskiego w procesach sądowych.

LWOWIE PRZY UL. WYNNYCZENKI ­ WIDOK WSPÓLCZESNY

jedynie draśnięty. Resztę

tylko na tym, aby wygrać wybory, ale

Pozytywne opinie, które wypowiadali

zamachów na jego życie

i wykazać wysoki wynik w Koropcu, gdzie

Kagańca bagnetami. Jabczyński i To-

i obserwowali zajście, żandarmi nakazali,

o Potockim politycy ukraińscy, byly przede

agentom udawalo się wyjawić

prawie trzy czwarte mieszkańców byli

karski zadali ofierze dwa ciosy w pierś

że z tym, kto ośmieli się podejść do Kagań-

wszystkim wynikiem wyraźnego kontra-

jeszcze na etapie przygotowań

Ukraińcami.

i jeden w brzuch. Zabójstwo stalo się

ca, zrobią to samo. Potem żandarmi obtarli

stu, który przedstawialy lata jego urzędo-

do nich.

System wyborczy do Sejmu Krajowego

na oczach żony Kagańca, będącej w 6

zakrwawione bagnety o koszulę zamordo-

wania z okresem, gdy namiestnikiem Galicji

byl dwustopniowy: posiadający prawa wy-

miesiącu ciąży oraz jego siostry i brata.

wanego i poszli do karczmy na piwo. Za

byl jego poprzednik Leon Piniński.

borcze początkowo wybierali prawyborców,

W chwili zadawania mu ciosów trzymaly

piwo placil Badeni". (Horak Roman, Hna-

Ukraińscy politycy w Galicji mieli wiel-

PETRO HAWRYLYSZYN

a ci z kolei już glosowali na konkretnych kan-

go za ręce żona Fedonia i siostra Justy-

tiw Jaroslaw ,,Iwan Franko. Księga dzie-

kie nadzieje na wprowadzenie nowego

Ze względu na te tendencje zabójstwo

dydatów. Przeglądając listy wyborcze w Ko-

na. Liczni świadkowie potwierdzili, że

wiąta. Katastrofa" Lwów, 2008, s.180).

systemu wyborczego, który, jak spodzie-

namiestnika Galicji hrabiego Andrzeja Po-

ropcu, przedstawiciele Danilowicza wyjawili

uderzenia bagnetów przeszly pomiędzy

Pogrzeb Kagańca w Koropcu, w któ-

walo się wielu, mial zmienić ich pozycję

tockiego, do którego doszlo we Lwowie

liczne nieprawidlowości. Do list wlączono 14

ich rękoma.

rym wzięlo udzial okolo 80 tys. miesz-

w Parlamencie wiedeńskim. Jednak, pomi-

12 kwietnia 1908 roku, wywolalo szeroki

zmarlych wyborców, 5 emigrantów do Bo-

Polska prasa starala się pokazać Ka-

kańców z buczackiego, zaleszczyckiego,

mo skasowania systemu kurialnego w wy-

rozglos. Temat ten byl przedmiotem badań

śni oraz kilka osób, nie placących podatków,

gańca jako ograniczonego, ale ambitnego

tlumackiego i innych powiatów, wielu ka-

borach do Parlamentu, Ukraińców, którzy

wielu historyków. Warto jednak wyszcze-

co pozbawialo ich prawa wyborczego. Na li-

agitatora, który podburzal chlopów do

planów i deputowanych ukraińskich par-

byli największą grupą narodową w Galicji,

gólnić badania Andrija Kozyćkiego i Oleny

stę nie zostali wpisani liczni aktywiści ukra-

dzialań antyrządowych. Samo zabójstwo

lamentu wiedeńskiego i Sejmu Krajowego,

w austriackim organie ustawodawczym

Arkuszy. Zresztą, rozglosu pragnąl i sam

ińscy. Taka sytuacja wywolala konflikt. Na

w Koropcu polska prasa nazywala nie

przemienil się w wielką patriotyczną de-

reprezentowala mniejsza ilość poslów

zamachowca ­ ukraiński student Myro-

początku lutego Ukraińcy stworzyli w Ko-

inaczej, jak nieszczęśliwy przypadek pod-

monstrację. Ukraińcy wymagali ukarania

niż mniej liczebnych, ale lepiej zorganizo-

slaw Siczynski (1887­1979).

ropcu ,,komisję reklamacyjną", która oskar-

czas szarpaniny, sprowokowanej przed

winnych śmierci swego lidera, ale do tego

wanych i silniejszych finansowo Polaków.

Wcale nie ukrywal, że porwal się na ży-

żyla 75 pozycji na liście wyborczej. Pierw-

wiejskiego aktywistę. Krakowski ,,Nowy

nie doszlo. Wręcz przeciwnie, oskarżenia

Ukraińscy politycy z żalem odczuli, że

cie namiestnika z zemsty, pragnąc ukarać

sze skrzypce w tej komisji odgrywal niejaki

Dzwonek" pisal: ,, Kaganiec ­ to byl ruski

wysunięto przeciwko tym chlopom, któ-

przegrali ten wyścig instytucyjny.

go za naruszenia i nadużycia podczas wybo-

Marko Kaganiec, prezes lokalnego ośrodka

chlop w Koropcu, znany na calą okolicę

rzy byli świadkami calego zajścia i mieli

W tej sytuacji część ukraińskich poli-

rów 1907 roku do Parlamentu austriackiego

,,Proswity", spólki kredytowej i aktywista

skandalista, hajdamaka, który nie dawal

nie poddać się rozkazom żandarmów.

tyków byla myśli, że najlepszym wyjściem

i w 1908 roku do Sejmu Krajowego. Oburze-

spoleczny.

spokoju ani polskim, ani ruskim chlopom,

Pod koniec października w sądzie okrę-

moglaby stać się umyślna destabilizacja

nie wśród galicyjskich Ukraińców wywola-

Mychajlo Melnyk, wójt Koropca,

nie chcącym iść za hajdamakami. W cza-

gowym odbyl się proces w sprawie zaj-

sytuacji socjalno-politycznej w Galicji. Po

ly szczególnie te ostatnie, podczas których

oraz przedstawiciele komisji wybor-

sie tegorocznej przedwyborczej agitacji

ścia w Koropcu. Przed sądem stanęly 32

tym Wiedeń zmuszony bylby zwracać

w lawach sejmowych zasiadlo jedynie 12

czej starali się przeciągać rozpatrzenie

do sejmu w Koropcu wynikla bójka pomię-

osoby, w tym i siostra zamordowanego.

większą uwagę na ten kraj koronny i ogra-

niczyć w nim wplywy polskie. Niektórzy

przedstawicieli partii ukraińskich i 8 mo-

skargi. Wówczas Kaganiec i dwoje in-

dzy ruskimi chlopami. Żandarmi chcieli

Oskarżono ich o nieposluszeństwo wobec

ukraińscy politycy byli nawet za tym,

skalofilów. Wspólnie mogli oni zająć nieco

nych czlonków ,,komisji reklamacyjnej"

rozdzielić Rusinów, bijących się ze sobą.

wladzy. Sędzia Ludwik Ejzelt, prowadzący

żeby prosić Wiedeń o wprowadzenie w Ga-

mniej niż polowę miejsc od tzw. ,,czwartej

wystosowalo oficjalną skargę. Jednak

I wlaśnie wówczas chlop Kaganiec rzucil

rozprawę, skazal 15 ukraińskich chlopów

licji bezpośrednich rządów państwowych.

kurii" (wiejskiej) na Wschodniej Galicji. Tu

komisja wyborcza odmówila wniesienia

się na żandarma z zamiarem wyrwania mu

na różne terminy więzienia ­ od 2 tygo-

Idea polegala na tym, żeby pokazać cesa-

bowiem Ukraińcy stanowili większość. Zna-

jej do protokolu swoich obrad, motywu-

karabinu i zaklucia go. W tym momencie,

dni do 3 miesięcy. Dzialania żandarmów

rzowi, że sami Polacy nie są zdolni uporać

czący sukces moskalofili byl nieprzyjemną

jąc to zniknięciem sekretarza komisji.

broniąc swoje życie, odpowiednio do norm

sąd uznal za prawomocne i uzasadnione.

się z kierowaniem Galicją i część wladzy

niespodzianką ­ po raz ostatni zwolennicy

Nie doczekawszy się reakcji na swoją

prawa, żandarm przebil Kagańca, kladąc

W tym czasie, gdy toczyl się przewód są-

w kraju należy przekazać Ukraińcom.

tej orientacji na Rosję osiągnęli podobny

petycję rankiem 6 lutego 1908 roku

go trupem".

dowy, za śmierć Kagańca już zaplacil na-

Inni poslowie sklonni byli do wspólpracy

wynik jeszcze w 1889 roku, gdy wprowa-

Kaganiec z kolejną skargą wyruszyl do

Natomiast strona ukraińska, prawie

miestnik Andrzej Potocki.

z rządem austriackim i dzięki jego popar-

dzili do Sejmu Krajowego również 8 deputo-

kancelarii spolecznej w Koropcu. Przed

od razu po zabójstwie Kagańca zaczęla

Polityczną karierę Andrzej Potocki

ciu chcieli uzyskać ustępstwa od Polaków

wanych. Porażkę partii ukraińskich w tych

spotkaniem z wójtem Kaganiec chcial

mitologizować jego śmierć, dopelniając

zacząl na początku lat 1890. W lutym

na swoją korzyść. Po dlugich dyskusjach

wyborach spoleczeństwo tlumaczylo sobie

doczekać się poczty z informacją o skar-

realne fakty wymyślonymi szczególa-

1895 zostal deputowanym do Parlamen-

19 listopada 1907 roku Ukraiński klub

ingerencją w wybory struktur państwo-

dze, wyslanej do wladz powiatowych.

mi, wystawiającymi zabójców w bardzo

tu wiedeńskiego, a w ciągu roku również

parlamentarny i Ministerstwo spraw we-

wych, kontrolowanych przez Polaków.

Poczta docierala do Korobca zazwyczaj

niekorzystnym świetle. Z czasem caly

do Sejmu Krajowego. W 1901 roku zostal

wnętrznych podpisaly umowę, w ramach

Wprawdzie niektóre nadużycia mialy

o godz. 9:00 rano, ale tego dnia opóźnila

przebieg zajścia nabral prawie fantastycz-

marszalkiem Sejmu. Ta posada stala się

której za rozszerzenie prawa do używania

miejsce. Ich symbolem stala się śmierć

się. Kaganiec postanowil zaczekać w po-

nego charakteru, który jest podtrzymy-

dla magnata odskocznią na posadę na-

języka ukraińskiego, poparcie szkolnictwa

ukraińskiego chlopa Marka Kagańca, któ-

lożonej obok karczmie Żyda Sztejslera.

wany do dziś: ,,Na oczach calej wioski do

miestnika. Cesarz mianowal go na tę po-

ukraińskiego, finansowania gospodar-

ry staral się nie dopuścić do falsyfikacji

Ale i tu po jakimś czasie zawiązal się

Marka Kagańca podeszli trzej żandarmi

sadę 8 czerwca 1903 roku. Swoją dzialal-

czych i kulturalno-oświatowych instytu-

wyborów w swoim okręgu ­ wsi Koropiec

konflikt, w czasie którego pobito chlopa

i zakluli go bagnetami. Trupa wrzucono

ność w Palacu Namiestnikowskim, gdzie

cji, zwiększenia ilości urzędników ukra-

w pow. buczackim na Ziemi Tarnopolskiej.

Mikolaja Moczkodana, który wystąpil

do kaluży, a ludziom, którzy stali wokól

zamieszkal z rodziną, rozpocząl o godz.

ińskich i ukarania winnych w naruszeniu

Dla wielu Polaków bezpośrednia zależność

przeciwko skardze ,,komisji reklamacyj-

9:00 rano 19 czerwca 1903 roku.

praw Ukraińcow urzędników galicyjskich,

pomiędzy śmiercią w Koropcu i zamachem

nej". W czasie bójki żandarm Tokarski

Okres obejmowania przez Andrzeja Po-

poslowie obiecali sprzyjać owocnej pracy

na namiestnika byl oczywista. W tygodni-

aresztowal Danila Hnatiuka i prowadzil

tockiego posady cesarskiego namiestnika

parlamentu.

ku ,,Świat" z dnia 31 października pisano:

go do spolecznej kancelarii. Po wsi po-

charakteryzowal się wzrostem napięcia

Andrzejowi Potockiemu taki kurs ukra-

,,Za śmierć rozpolitykowanego wiejskiego

szly sluchy, że wladze chcą aresztować

w stosunkach polsko-ukraińskich. Dzialo

ińskich polityków byl nie w smak. Sta-

przywódcy, którą zadala ręka strażnika

i Marka Kagańca, obecnego przy bójce,

się tak wbrew poglądom Potockiego, któ-

ral się ze swej strony ograniczyć wplyw

porządku i ladu publicznego, po dwóch

który jednak Moczkodana nie zaczepial.

ry zająl w tym konflikcie pozycję neutral-

Wiednia na sprawy krajowe. Obiektywnie

miesiącach zginąl z rąk fanatycznego

Okolo mostu wielu Ukraińców z Koropca

ną. Z jednej strony Potocki szedl na rękę

gralo to na rękę polskim partiom. Namiest-

rzeźnika-zabójcy Siczyńskiego namiestnik

zebralo się w centrum wsi, aby bronić

swoim rodakom, pragnącym zachować

nik nalegal na to, że galicyjscy Polacy

hrabia Andrzej Potocki, który mial być wi-

swego lidera. Przy moście, dzielącym

swoją polityczną dominację, a z drugiej

i galicyjscy Ukraińcy powinni sami ure-

nowajcą tej śmierci".

wieś na pól, trzech żandarmów z karabi-

strony ­ demonstrowal zrozumienie dla

gulować swoje stosunki, nie dopuszczając

Walka przedwyborcza w 1908 roku

nami z bagnetami starali się aresztować

kulturalno-oświatowych potrzeb galicyj-

żadnego austriackiego arbitrażu. Ukraińcy

w pow. buczackim byla ostra. Tu o man-

Kagańca. Byli to Polacy: wachmistrz Ka-

skich Rusinów i konieczności przestrzega-

byli organizacyjnie i instytucyjnie slabsi

dat deputowanego walczyli syn marszal-

zimierz Jabczyński, cugsfurer Tokarski

nia ich praw. W czasie swego wystąpienia

od Polaków i taka sytuacja im nie odpo-

ka Sejmu Krajowego hrabia Stanislaw

i kapral Rodziński. Żandarmi oglosili, że

w Sejmie Krajowym 14 września 1903 roku

wiadala. Ze swej strony, Potocki we Wied-

Henryk Badeni i jeden z przywódców

za niedozwoloną manifestację aresztują

dużą część swojej mowy wyglosil po ukra-

niu tak przedstawil sytuację w Galicji, że

Ukraińskiej partii radykalnej prawnik Se-

Kagańca i Iwana Maziacha. Ludzie wzięli

ińsku. Znany jest przypadek, gdy Potocki

GRÓB MARKA KAGAŃCA

jedynie Polacy mogli zagwarantować tam

weryn Danilowicz. Kaganiec należal do

ich w obronę i wynikla burzliwa sprzecz-

zwrócil uwagę staroście pow. dolińskiego,

W KOROPCU

stabilność.

Ukraińskiej narodowo-demokratycznej

ka, podczas której żandarmi zakluli

gdy ten odpowiedzial po polsku na petycję