22

nr 22 (434) 30.11.­18.12.2023

Okruchy historii

www.kuriergalicyjski.com

Sprawa fikcyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej 1933­1934  (cz. II)

ADAM RAFAL KACZYŃSKI

Pierwsze aresztowania ­

wykorzystanie śledztwa

w sprawie UWO (Ukraińskiej

Organizacji Wojskowej)

Rozpoczęcie

aresztowań

,,polskich nacjonalistów" wy-

magalo odpowiedniego pretek-

stu lub choćby pojedynczego

przypadku, który pozwolilyby

na uwiarygodnienie wykrycia

glęboko zakonspirowanej or-

ganizacji. W tym celu kierow-

nictwo GPU postanowilo wy-

korzystać figurantów sprawy

dokonane przeze mnie prze-

przeciwko UWO. Na początku

pod zarzutem przynależności

stępstwa i blędy. Dodatkowo

lata 1933 r. w śledztwie prze-

do POW nie ominęly również

zlożę dokladnie i szczególowe

ciwko dzialaczom ukraińskim

6 redaktorów polskojęzycznej

zeznania o dzialalności kon-

szczególny nacisk polożono na

prasy.

trrewolucyjnej POW i mojej

wątki powiązań rzekomych

Równolegle z zatrzymania-

czlonków organizacji z wywia-

dzialalności osobistej" .

mi i wprowadzanymi przez

Dość dlugi opór stawiala

dami Niemiec i Polski. W tym

partię zmianami kadrowymi

również Zofia Halkiewicz, któ-

miejscu warto podkreślić, iż

rozpoczęto zmasowaną na-

pomysl, aby ukraińscy nacjo-

ra 18 września 1933 r. w obec-

gonkę prasową na aresztowa-

naliści, którzy uciekli z Galicji

ności śledczych podarla swo-

nych. Nazwisko Skarbka stalo

do ZSRR, mieli wspólpracować

je wcześniejsze wlasnoręcznie

się synonimem zakamuflowa-

z Polakami w celu wlączenia

napisane zeznania. Możemy

nego szkodnika, który pod-

Ukrainy w sklad państwa pol-

się jedynie domyślać, iż ten

stępem wkradl się w szeregi

skiego byl wyjątkowo niedo-

odważny gest jedynie wzmógl

partii i swoją wrogą dzialal-

rzeczny. Absurdalność narzu-

presję ze strony czekistów.

nością sabotowal dzialalność

conej przez kierownictwo GPU

Ostatecznie 21 października

wladzy sowieckiej. W licznych

tezy w najmniejszym stopniu

1933 r. Zofia Halkiewicz na-

artykulach  demaskujących

nie przeszkadzala ani prowa-

pisala odręczną samokrytykę,

wrogą dzialalność wykorzy-

dzącym śledztwo czekistom,

w której przyznala się do przy-

stywano nawet utworzone od

ani też nadzorującemu sprawę

należności do POW.

nazwiska ,,Szefa POW" okre-

kierownictwu partyjnemu.

Stosowane przez czekistów

ślenia  takie  jak  ,,skarbki"

i Jagody z prośbą o wyrażenie

Ostatecznie wedlug danych

metody przynosily dość dobre

i ,,skarbkowszyzna".

innych  polskich  dzialaczy

zgody na aresztowanie Bolesla-

,,zdobytych" przez czekistów

rezultaty. 28 września 1933 r.

Na początku 1934 r. przy-

oświatowo-kulturalnych.

wa Skarbka. Zalatwienie ,,nie-

stąpiono do finalizacji sprawy

propolską frakcję w organiza-

obszerne zeznania zacząl skla-

Rozpoczęcie dzialań prze-

zbędnych formalności" zajęlo

i przekazania aktów oskar-

cji mieli reprezentować m.in.

dać Henryk Politur-Radzie-

ciwko ,,polskim nacjonalistom"

kilka dni. Ostatecznie Skarbek

żenia trójkom sądowym GPU.

Warfolomiej  Kopacz,  Osyp

jowski, który nie tylko przyznal

zbieglo się w czasie z nasile-

zostal aresztowany 15 sierp-

Zarzuty dla większości aresz-

Wasylkow  i zaangażowany

się do wszystkich zarzucanych

niem represji wobec Ukraiń-

nia 1933 r. Od pierwszych go-

towanych za przynależność do

w dzialalność artystyczną Ja-

mu czynów, ale również ob-

ców oraz innych mniejszości

dzin po zatrzymaniu rozpoczę-

POW przedstawiono w kilku

kow Struchmanczuk. W proto-

ciążyl kolejne wskazane przez

narodowych zamieszkujących

to jego intensywną ,,obróbkę".

zbiorczych aktach oskarżenia.

kolach jego zeznań pojawial się

czekistów osoby. Machina na-

USRR. Symbolicznym punktem

Dzialania śledczych okazaly się

W pierwszym ogólnym akcie

bierala rozpędu, a fikcyjna or-

jako kierownik POW w polskim

zwrotnym kończącym dotych-

skuteczne, gdyż już 19 sierpnia

oskarżenia przeciwko POW

ganizacja rozrastala się na ko-

teatrze w Kijowie aktor i reży-

czasową politykę ,,koreniza-

Skarbek podpisal adresowa-

lejne regiony Ukrainy.

podpisanym przez Balickiego

ser Stanislaw (Ostap) Horobi-

cji" i rozpoczynającym szeroko

nie do Przewodniczącego GPU

w kwietniu 1934 r. skupiono się

Ostatecznie do początków

jewski, którego aresztowano 16

zakrojone represje przeciwko

USRR Balickiego oświadczenie,

glównie na ,,centrali" organiza-

czerwca 1933 r. podczas wy-

1934 r. kijowskie GPU aresz-

elitom narodowym byla śmierć

w którym przyznal się do doko-

cji, w sklad której mieli wcho-

towalo 114 osób. O postępach

jazdu slużbowego w Charkowie.

znanego dzialacza partyjne-

nanych przestępstw i wyrazil

dzić polscy dzialacze z Kijowa

w śledztwie przeciwko POW

Wkrótce rozpoczęly się kolej-

go Mykoly Skrypnika, który 7

zgodę na wspólpracę z organa-

i stolecznego Charkowa. ,,Pro-

na bieżąco informowano naj-

ne aresztowania osób związa-

lipca 1933 r. popelnil samobój-

mi ścigania.

wyższe  czynniki  partyjne,

cesy" nad oskarżonymi o przy-

nych z teatrem oraz miejscami

stwo. Już dzień później Prze-

Bardzo podobnie postępo-

należność do POW rozpoczę-

przy okazji wykorzystując ra-

zatrudnienia Jakowa Struch-

wodniczący GPU USRR Wsie-

wali inni aresztowani, którzy

ly się w drugiej polowie lutego

porty do odpowiedniego ,,na-

manczuka. Wszystkim zatrzy-

wolod Balicki wystosowal do

szli na wspólpracę ze śledczy-

1934 r. W większości przypad-

świetlenia" stanu spraw we

manym postawiono zarzuty

Stalina i Jagody memorandum

mi. Część z nich zgadzala się

ków Trójka Sądowa przy Kole-

wszystkich polskich instytu-

szpiegostwa na korzyść Polski,

o wykryciu na Ukrainie ,,Pol-

na nią niemalże od razu po za-

cjach. Z pochodzącego z dru-

gium GPU USRR przychylala

jednakże nazwa POW jeszcze nie

skiej Organizacji Wojskowej".

trzymaniu, część dopiero po

się do żądań oskarżenia i zasą-

giej polowy października 1933

zostala jeszcze wówczas użyta.

Wedlug  wstępnego  raportu

dluższej ,,obróbce". Największy

dzala proponowane przez pro-

r. sprawozdania ,,O stanie ma-

Sytuacja zmienila się na począt-

w przeciągu kilku dni areszto-

opór czekistom stawialy aresz-

kuraturę kary wynoszące naj-

sowej pracy spolecznej wśród

ku lipca 1933 r, kiedy to bazując

wano 22 osoby, z których więk-

towane kobiety. Przykladem

częściej od 5 do 10 lat lagrów.

Polaków na Ukrainie" może-

na materialach pozyskanych

szość przyznala się do winy .

może byś sprawa bylej dyrektor

23 lutego 1934 r. po rozpatrze-

my dowiedzieć się o rozmachu

w trakcie śledztwa dotyczące-

Przebieg śledztwa

Polskiego Instytutu Pedago-

niu w Charkowie sprawy Bo-

podjętych dzialań. Najwięcej

go oskarżonych o szpiegostwo

gicznego Ludwiki Rudnickiej,

W początkowej fazie śledz-

leslawa Skarbka skazano go na

aresztowanych, bo aż 27, wy-

aktorów rozpoczęto masowe

która dopiero po czterech mie-

two skupialo się w znacznej

rozstrzelanie. Wyrok ostatecz-

wodzilo się z Polskiego Insty-

aresztowania ,,polskich nacjo-

siącach aresztu zostala zlama-

mierze na polskim środowi-

nie 9 marca zatwierdzilo Ko-

tutu Wychowania Spolecznego

nalistów". W przeciwieństwie

na przez śledczych i zgodzila

sku teatralnym. Grupa ta byla

w Kijowie oraz z Instytutu Pol-

legium Sądowe OGPU USRR,

do wcześniejszych lat przyna-

się na wspólpracę. Jak sama pi-

jednak zbyt malo liczna, jak na

które polecilo również prze-

skiej Kultury Proletariackiej

leżność do partii nie gwaranto-

sala w odręcznym przyznaniu

ambitne plany kierownictwa

kazać zamkniętą w ten sposób

(14 osób). Kolejną grupą aresz-

wala już oslony przed areszto-

się do winy ,,Pragnę szczerze

GPU, które w celu wykrywania

towanych byli nauczyciele pol-

sprawę do archiwum. Pomimo

waniem. 5 lipca 1933 r. Kijowski

i z czystego serca pokajać się

kolejnych powiązań i glęboko

skich szkól w Kijowie ­ 10 osób

wiążącego wyroku dość dlugo

Wydzial GPU USRR wystoso-

przed wladzą sowiecką i jako

zakonspirowanych czlonków

oraz nauczyciele pracujący na

zwlekano z egzekucją. Boleslaw

wal, zgodnie z obowiązującymi

zupelnie nowy czlowiek po-

organizacji postanowilo wyko-

prowincji i w ,,RobFakach" ­ 14

Skarbek byl postacią zbyt wy-

procedurami, wniosek do Komi-

wrócić do pracy na rzecz inte-

rzystać materialy zdobyte pod-

osób. Do grona aresztowanych

soko postawioną, ażeby można

sji Kontroli Komitetu Miejskie-

resów nowego socjalistyczne-

czas trwającego już śledztwa

wchodzilo również 6 pracow-

go bylo rozstrzelać bez wyraź-

go KPB(b)U o wyrażenie zgody

go spoleczeństwa ­ przyznaję

przeciwko UWO.

ników Wydawnictwa Mniej-

nej sankcji politbiura. Stosow-

na aresztowanie tow. Czesla-

się do bycia winną w tym, iż

Prowadzone przez czekistów

szości Narodowych w Kijowie,

na zgoda nadeszla dopiero po

wa Snadzkiego. Zgoda zosta-

bylam czlonkiem kontrrewo-

,,śledztwo" zataczalo coraz szer-

5 pracowników Wydawnic-

prawie trzech miesiącach od

la udzielona bez zbędnej zwloki

lucyjnej organizacji POW [...]

sze kręgi, sięgając do wysoko

twa Mniejszości Narodowych

skazania. W dniu 2 czerw-

i czekiści przystąpili do reali-

Calkowicie i ostatecznie zry-

postawionych urzędników oraz

w Charkowie, 8 osób z Teatru

ca 1934 r. Wsiewolod Balicki

zacji ustalonego planu. Wśród

wam z kontrrewolucją i pro-

czlonków partii. Po niespelna

Polskiego w Kijowie, 4 osoby

otrzymal polecenie niezwlocz-

aresztowanych znaleźli się mię-

szę wladzę sowiecką i organy

miesiącu od pierwszych aresz-

z Polskiej Centralnej biblioteki

nego wykonania wyroku. Eg-

dzy innymi doktorant Michal

GPU dać mi możliwość poprzez

towań Wsiewolod Balicki wy-

w Kijowie oraz 12 pracowni-

zekucja Skarbka miala miejsce

Lapiński, dyrektor centralnej

szczerą i oddaną pracę odkupić

stosowal datowany na 7 sierp-

ków Klubów Polskich w Kijo-

dzień później, czyli 3 czerwca

polskiej biblioteki w Kijowie Jan

przed wladzą i spoleczeństwem

nia 1933 r. wniosek do Stalina

wie i Charkowie. Aresztowania

1934 r.

Organiszczak oraz kilkunastu